Gluten Duyarlılığı ve Tedaviler

Gluten Nedir?

Gluten; buğday, arpa ve çavdar gibi tahıllarda bulunan bir proteindir. Hamura esneklik kazandırır, kopmadan yoğrulmasını sağlar. Gluten sayesinde ekmek ve unlu mamuller kabarır ve yumuşak bir doku kazanır. Ayrıca kıvam artırıcı ve bağlayıcı özelliği nedeniyle hamburger köftelerinden vejetaryen ürünlere, hatta kozmetik, kâğıt ve ambalaj sanayisine kadar birçok alanda kullanılmaktadır.

Glutenin Yapısı

Gluten; gliadinler ve gluteninler olmak üzere iki ana protein grubundan oluşur.

• Gliadinler, özellikle çölyak hastalığı gibi bağışıklık sistemi hastalıklarında tetikleyici rol oynar. Kıvrımlı yapıları sayesinde mide mukus tabakasına tutunabilirler. Bunun bağları sayesinde pişirme sırasında hamur kabarır, şeklini korur ve çiğneme sırasında kendine has elastik dokusunu kazanır.
• Gluteninler, hamurun sıkı ve yoğun ağ yapısını oluşturarak esnekliğini artırır.

Glutenle İlişkili Hastalıklar

Çölyak Hastalığı

Genetik olarak yatkın bireylerde (özellikle HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 genotipine sahip kişilerde) gluten tüketimi, ince bağırsağın iç yüzeyinde hasara yol açar. Bu durum demir eksikliği, büyüme geriliği, kemik erimesi,  otoimmün hastalıklar gibi birçok soruna neden olabilir. Tanı, kanda antikorların ölçülmesi ile konur. Özellikle doku transaminoglutaminaz seviyesi yüksek olması tanı koydurucudur.

Dermatitis Herpetiformis

Çölyak hastalığının ciltte görülen formudur. Kaşıntılı, kabarcıklı döküntüler özellikle diz, kalça ve sırt bölgelerinde ortaya çıkar. Hastaların bir kısmında bağırsak hasarı olmasa da bağışıklık sistemi glutenle reaksiyon gösterir. Çölyak tanısı alan bireylerin yaklaşık %10-25’i dermatitis herpetiformis bulguları gösteriyor.

Gluten Ataksisi

Bazı durumlarda gluten, beyindeki denge merkezini hedef alır. Antikorlar yanlışlıkla beyinciğe saldırır ve denge kaybı, koordinasyon bozukluğu, kas kontrolünde zayıflama hatta epilepsi nöbetlerine yol açabilir. Açıklanamayan denge sorunlarının yaklaşık %15’inin gluten ile ilişkili olduğu düşünülmektedir.

Çölyak Dışı Gluten Hassasiyeti

Çölyak veya alerji olmadan da gluten bazı kişilerde sorun yaratabilir. Bu kişilerde buğday unu içeren ürünlerle beslendikten sonra karın ağrısı, gaz, şişkinlik, baş ağrısı, yorgunluk ve eklem ağrısı görülebilir. Nedeni tam bilinmemektedir; glutenin bağışıklık sisteminde hafif ama rahatsız edici bir tepki yaratması, vücudun gluteni tam sindirememesi bulguları ortaya çıkarıyor olabilir. Tanısı zordur, çünkü belirtiler huzursuz bağırsak sendromuna benzeyebilir.

Sızdıran Bağırsak Sendromu

Gluten, bağırsaktaki sıkı hücre bağlarını gevşetebilir. Bu durum zararlı maddelerin kana geçmesine neden olur ve vücutta yaygın enflamasyon, yorgunluk ve cilt sorunlarına yol açabilir.

Glutensiz Beslenme

Başlangıçta yalnızca çölyak hastaları için zorunlu bir tedavi yöntemi olan glutensiz beslenme, günümüzde popüler bir yaşam tarzı haline gelmiştir. Ancak:

• Glutensiz diyetin uzun süreli uygulanması, B grubu vitaminleri, lif ve demir eksikliklerine yol açabilir.
• Glutensiz gıdaların içindeki nikel, hassas bireylerde sindirim sorunlarına ya da ciltte alerjik reaksiyonlara yol açabilir.
• Kalp-damar hastalıkları riskini artırabileceğine dair bulgular vardır.
• Glutensiz ürünlerin çoğu ithal hammaddelerden üretildiği için çevresel etkileri daha yüksek olabilir.

Geleceğe Yönelik Çözümler

Bilim dünyası, glutenin zararlı etkilerini azaltmak için çeşitli yöntemler üzerinde çalışmaktadır:

• Enzim tedavisi: Glutenin bağışıklık sistemini tetikleyen kısımlarını parçalamayı hedefler.
• Ekşi mayalı fermantasyon: Glutenin sindirilebilirliğini artırabilir.
• Genetik müdahaleler: Daha az sorun yaratan, hatta besin değeri artırılmış buğday türleri geliştirilmeye çalışılmaktadır.

Glutensiz Ürün Pazarı

Küresel glutensiz ürün pazarı 2020’de 5,6 milyar dolar büyüklüğe ulaşmış, 2025’te 8,5 milyar doları aşması beklenmektedir. Bu büyümenin nedeni yalnızca çölyak hastaları değil, aynı zamanda sağlıklı yaşam trendleri ve sosyal medya etkisidir.

Gluten, bazı kişiler için yalnızca bir protein değil, ciddi sağlık sorunlarının tetikleyicisidir. Ancak herkes için zararlı değildir. Bu nedenle glutensiz diyete başlamadan önce mutlaka hekim ve beslenme uzmanına danışılmalı, bireysel ihtiyaçlara göre hareket edilmelidir.